Risastór auðnin austan Jarlhettna. Örfár gróðurofur húka upp í hlíðunum. Hér óx skógur að mestum hluta fram eftir öldum.
JARLHETTUR OG BEITIN
Eina helgi í ágúst gengum við um í nágrenni Hagavatns, austan Farsins, um tröllaheima Jarlhettna. Umhverfið er stórskorið og jökullinn nálægur. Teikn um hin virku öfl er móta landið eru mikilfengleg; móbergshryggir, lón, jökulurðir og ummerki gamalla jökullóna. Á nýju landi sem kemur undan jökli er auðnin náttúruleg og framvinda gróðurs harla forvitnileg. Á eldra yfirborði, utan ríkis jökulsins, er auðnin einnig ráðandi, en svo hefur ekki alltaf verið. Það er manni holt að minnast þess framan við Jarlhetturnar uxu skógar fyrr á tímum. Hér var skógurinn felldur og gert að kola, m.a. fyrir Skálholtsstað, langt fram eftir öldum. En nú standa aðeins eftir stakar gróðurtorfur í víðfeðmri auðn.
Í gestabók í skála við Einifell er færsla bænda sem lýsa því að nærri þrjátíu lambær hafi verið fluttar á svæðið. Að hér séu nokkrar torfur sem sauðfé líkar vel. Færslan gerir mig dapran. Vissulega er féð ekki margt, en gróðurtorfurnar eru fáar og flestar smáar. Þarf virkilega að beita þetta land? Það hefur ekki einu sinni fjárhagslega þýðingu. En landið umhverfis er tekið að gróa saman, tíðafar er betra og fé er færra en áður var. Féð heldur sig ekki við torfurnar, heldur sækir það í nýgræðinginn. Og hefur mikil neikvæð áhrif á framvinduna. Ekki þarf margt fé til að halda niðri framvindu á stórum svæðum. Viðbrögð vistkerfanna ráðast ekki einvörðungu af uppskerumagninu heldur hvernig nýgræðingnum reiðir af. Hann er afar viðkvæmur fyrir raski á borð við beit. Vissulega hafa gengið áföll vegna ótíðar og gjóskufalls yfir afréttinn, samhliða beit, en það breytir ekki því að auðnasvæði þurfa langa hvíld til að ná sér á strik aftur. Þau ætti alls ekki að nýta til beitar.
Bókakassinn okkar góði fylgir á áningarstað. Margt hefur verið ritað um svæðið, m.a. allnokkrar Árbækur Ferðafélags Íslands. Haraldur Matthíasson á magnaða spretti við lýsingar á landslagi og göngum umhverfis Langjökul í Árbók frá árinu 1980. Margar af þessum leiðum höfum við hjónin einnig gengið, en ekki á þeim ferðahraða sem foreldrar/ afi og amma hinna fræknu ferðagarpa Ólafs Arnar og Haraldar Arnar fór um fjöllin. Gísli Sigurðsson, ritstjóri Lesbókar Morgunblaðsins, sem eitt sinn var ein af menningarstoðum samfélagsins, skrifaði merkilega Árbók árið 1998, “Fjallajarðir og Framafréttur Biskupstungna”. Honum verður tíðrætt um ástand landsins og þar stendur meðal annars um Biskupstungnaafrétt: “Óhjákvæmilegt verður að taka mið af því að gróðurfarslegt ástand afréttarins er dapurlegt og það gildir um hann allan……”. Annar höfundur, Arnór Karlsson, fjölfróður sauðfjárbóndi og merkur maður í alla staði, skrifar Árbók þremur árum síðar, að hluta til um sama svæði. Sömuleiðis góð bók og upplýsandi, eins og góðum Árbókum F.Í. ber að vera. Bakkafull af örnefnum, Leiðarlýsingum og frásögnum um sögu eignarhalds og beitarnytja. Þar er einnig kafli um náttúrufar svæðisins. En ekki er þar orð um beitina eða ástand landsins. Þó er þessi hnignun landsins langsamlega veigamesti þátturinn í mótun ásýndar og náttúru vestursvæðis Langjökuls. Sannarlega ólík sjónarhorn á landið hjá Gísla Sigurðssyni og sauðfjárbóndanum. Þessi ólíku sjónarmið eru táknræn fyrir sjónarmið sauðfjárbænda sem vilja nýta landið áfram, burtséð frá ástandi þess, og hinna sem sjá fyrir sér að þekking á ástandi landsins skili breytingum á nýtingu þess. Staðreyndin er sú að sums staðar er land vel gróið og hentar vel beitar, en auðnir, rofsvæði og land í námunda við virkustu eldfjöll landsins henta alls ekki til beitar. Í dag er ekki gerður greinarmunar þar á. Núverandi “gæðastýring í sauðfjárrækt” skilar málum allt of stutt á þeirri leið. Hvenær verður beitarnýting aðlöguð að landkostum? Hvað þarf til?
Eina helgi í ágúst gengum við um í nágrenni Hagavatns, austan Farsins, um tröllaheima Jarlhettna. Umhverfið er stórskorið og jökullinn nálægur. Teikn um hin virku öfl er móta landið eru mikilfengleg; móbergshryggir, lón, jökulurðir og ummerki gamalla jökullóna. Á nýju landi sem kemur undan jökli er auðnin náttúruleg og framvinda gróðurs harla forvitnileg. Á eldra yfirborði, utan ríkis jökulsins, er auðnin einnig ráðandi, en svo hefur ekki alltaf verið. Það er manni holt að minnast þess framan við Jarlhetturnar uxu skógar fyrr á tímum. Hér var skógurinn felldur og gert að kola, m.a. fyrir Skálholtsstað, langt fram eftir öldum. En nú standa aðeins eftir stakar gróðurtorfur í víðfeðmri auðn.
Í gestabók í skála við Einifell er færsla bænda sem lýsa því að nærri þrjátíu lambær hafi verið fluttar á svæðið. Að hér séu nokkrar torfur sem sauðfé líkar vel. Færslan gerir mig dapran. Vissulega er féð ekki margt, en gróðurtorfurnar eru fáar og flestar smáar. Þarf virkilega að beita þetta land? Það hefur ekki einu sinni fjárhagslega þýðingu. En landið umhverfis er tekið að gróa saman, tíðafar er betra og fé er færra en áður var. Féð heldur sig ekki við torfurnar, heldur sækir það í nýgræðinginn. Og hefur mikil neikvæð áhrif á framvinduna. Ekki þarf margt fé til að halda niðri framvindu á stórum svæðum. Viðbrögð vistkerfanna ráðast ekki einvörðungu af uppskerumagninu heldur hvernig nýgræðingnum reiðir af. Hann er afar viðkvæmur fyrir raski á borð við beit. Vissulega hafa gengið áföll vegna ótíðar og gjóskufalls yfir afréttinn, samhliða beit, en það breytir ekki því að auðnasvæði þurfa langa hvíld til að ná sér á strik aftur. Þau ætti alls ekki að nýta til beitar.
Bókakassinn okkar góði fylgir á áningarstað. Margt hefur verið ritað um svæðið, m.a. allnokkrar Árbækur Ferðafélags Íslands. Haraldur Matthíasson á magnaða spretti við lýsingar á landslagi og göngum umhverfis Langjökul í Árbók frá árinu 1980. Margar af þessum leiðum höfum við hjónin einnig gengið, en ekki á þeim ferðahraða sem foreldrar/ afi og amma hinna fræknu ferðagarpa Ólafs Arnar og Haraldar Arnar fór um fjöllin. Gísli Sigurðsson, ritstjóri Lesbókar Morgunblaðsins, sem eitt sinn var ein af menningarstoðum samfélagsins, skrifaði merkilega Árbók árið 1998, “Fjallajarðir og Framafréttur Biskupstungna”. Honum verður tíðrætt um ástand landsins og þar stendur meðal annars um Biskupstungnaafrétt: “Óhjákvæmilegt verður að taka mið af því að gróðurfarslegt ástand afréttarins er dapurlegt og það gildir um hann allan……”. Annar höfundur, Arnór Karlsson, fjölfróður sauðfjárbóndi og merkur maður í alla staði, skrifar Árbók þremur árum síðar, að hluta til um sama svæði. Sömuleiðis góð bók og upplýsandi, eins og góðum Árbókum F.Í. ber að vera. Bakkafull af örnefnum, Leiðarlýsingum og frásögnum um sögu eignarhalds og beitarnytja. Þar er einnig kafli um náttúrufar svæðisins. En ekki er þar orð um beitina eða ástand landsins. Þó er þessi hnignun landsins langsamlega veigamesti þátturinn í mótun ásýndar og náttúru vestursvæðis Langjökuls. Sannarlega ólík sjónarhorn á landið hjá Gísla Sigurðssyni og sauðfjárbóndanum. Þessi ólíku sjónarmið eru táknræn fyrir sjónarmið sauðfjárbænda sem vilja nýta landið áfram, burtséð frá ástandi þess, og hinna sem sjá fyrir sér að þekking á ástandi landsins skili breytingum á nýtingu þess. Staðreyndin er sú að sums staðar er land vel gróið og hentar vel beitar, en auðnir, rofsvæði og land í námunda við virkustu eldfjöll landsins henta alls ekki til beitar. Í dag er ekki gerður greinarmunar þar á. Núverandi “gæðastýring í sauðfjárrækt” skilar málum allt of stutt á þeirri leið. Hvenær verður beitarnýting aðlöguð að landkostum? Hvað þarf til?